معرفی بازار بورس و انواع آن در ایران و ویژگی‌های مهم هریک

بازار بورس سال‌ها است که در کشور تشکیل شده است و فعالان زیادی در ایران درگیر این بازار هستند. تا قبل از اعطای سهام عدالت به مردم، برآوردها حاکی از آن بود که چیزی در حدود پنج میلیون ایرانی در بازار بورس فعال بودند؛ اما اعطای سهام عدالت و به دنبال آزادسازی سهام در سال 1399 منجر به این شد که به یکباره جمع سهام‌داران بازار بورس ایران به عددی نزدیک 50 میلیون نفر برسد. این مسئله در کنار تمام نقاط مثبتی که به همراه دارد و موجب تعمیق بازار سرمایه در بطن جامعه ایرانی می‌شود، نقاط ضعفی را نیز به دنبال دارد. از جمله این نقاط ضعف ورود طیف گسترده‌ای از مردم به بازار است، در حالی که آشنایی مقدماتی با انواع بازار بورس در ایران ندارند.

این مسئله تا حدودی باعث ایجاد مشکلات در بازار می‌شود؛ بنابراین باید نسبت به افزایش آگاهی عمومی در خصوص انواع بازار بورس در ایران نیز تلاش کرد. در این مقاله سعی داریم تا نگاهی مختصر به روند شکل‌گیری بازار بورس در ایران داشته باشیم. پس از آن به معرفی انواع بازار بورس در ایران و همچنین بررسی ویژگی‌های هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم. در پایان این مقاله، تصویر نسبتاً کاملی از آنچه در بازار بورس ایران در جریان است، برای خوانند ترسیم می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید.

بازار بورس چیست؟

داستان بازار بورس از زمانی شکل گرفت که تعدادی از بازرگانان و تجار با دو مشکل اساسی مواجه شدند:‌

1- مشکل تأمین مالی برای اجرای برنامه‌های اقتصادی در بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی به یک چالش جدی تبدیل شده بود و همه تجار و صاحبان کسب‌وکارها به دنبال راهی برای حل این چالش مهم بودند تا با جبران کمبود منابع برنامه‌های اقتصادی و توسعه کسب‌وکارها را به‌پیش ببرند.

2- در برهه‌ای از زمان بازرگانان با ضررهای هنگفتی مواجه می‌شدند که حتی گاهی اوقات منجر به ورشکستگی کامل آن‌ها می‌شد. برای این منظور آن‌ها به دنبال شرکایی بودند که بخشی از بار ضرر و سود کارهای خود را با آن‌ها شریک شوند تا فشار روی دوش‌شان کمتر شود و بتوانند مشکلات را تحمل کنند.

این دو مسئله به مرور زمان باعث تشکیل شرکت‌های سهامی شد. زمانی که تعداد شرکت‌های سهامی رو به افزایش گذاشت، کشورها تصمیم گرفتند با ایجاد بازارهای یکپارچه سروسامانی به فعالیت شرکت‌های سهامی عام بدهند. از دل این تصمیم، بازار بورس بیرون آمد؛ بنابراین بازار بورس، مجموعه‌ای است که شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی از طریق آن با عرضه سهام شرکت خود، کار تأمین مالی را انجام می‌دهند و به این ترتیب برنامه‌های اقتصادی خود را به‌پیش می‌برند. در ادامه پس از بررسی تاریخچه تشکیل بورس در ایران، به معرفی انواع بازار بورس در ایران می‌پردازیم.

تاریخچه تشکیل بازار بورس در ایران

داستان شکل‌گیری بازار بورس در ایران به سال 1315 شمسی برمی‌گردد. زمانی که یک کارشناس مالی بلژیکی به‌منظور انجام مطالعات مربوط به تشکیل بازار بورس به ایران وارد شد. پایان کار این فرد مصادف شد به آغاز جنگ جهانی دوم و در نتیجه اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران به طور کامل برهم خورد. در نتیجه پرونده تشکیل بورس ایران حدود 25 سال به تعویق افتاد. در سال 1341 مجدداً پرونده تشکیل بازار سهام در وزارت بازرگانی باز شد و با همکاری یک تیم بلژیکی اساسنامه تشکیل بورس ایران آماده شد. پس از آن در سال 1345 این اساسنامه به تصویب مجلس شورای ملی رسید و برای اجرا به وزارت بازرگانی و بانک مرکزی ابلاغ شد.

در نهایت با طی یک مسیر پرفراز و نشیب، سال 1347 نخستین بازار بورس ایران آغاز به کار کرد و از آن زمان به این طرف، بورس ایران روزهای خوب و بد بسیار زیادی را تجربه کرده است. صحبت بیشتر در خصوص تاریخ بازار بورس ایران نیاز به مجال دیگری دارد. در ادامه به معرفی انواع بازار بورس در ایران می‌پردازیم.

انواع بازار بورس در ایران

در حال حاضر چهار بازار بزرگ و معتبر بورس در ایران فعال است که سال‌ها از زمان آغاز فعالیت آن‌ها می‌گذرد. این چهار بورس عبارتند از:

1- بورس اوراق بهادار

2- فرابورس

3- بورس کالا

4 بورس انرژی

در ادامه قصد داریم تا ویژگی‌های انواع بازار بورس در ایران را مورد بررسی قرار دهیم.

بورس اوراق بهادار چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

آن بخش از بازار بورس که بیشتر مردم و سرمایه‌گذاران در آن فعالیت می‌کنند، همین بازار بورس اوراق بهادار است. در این بازار سهام شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی در کنار اوراق مشارکت خرید و فروش می‌شود. آن چیزی که اصطلاحاً در جامعه تحت عنوان بازار بورس شناخته می‌شود، در واقع همین بازار بورس اوراق بهادار است. در عین حال قدیمی‌ترین بازار در بین انواع بازار بورس در ایران نیز همین بورس اوراق بهادار است که در سال 1347 به طور رسمی آغاز به کار کرد.

چند سال قبل که زیرساخت‌های فعلی برای خرید و فروش آنلاین سهام و اوراق در بورس اوراق بهادار فراهم نشده بود، سهام‌داران و فعالان بازار معمولاً در یک مکان دور هم جمع می‌شدند و جریانات بازار را زیر نظر می‌گرفتند. خرید و فروش به‌صورت کاملاً سنتی و دستی صورت می‌گرفت و این مسئله شاید یکی از مهم‌ترین موانع توسعه بورس اوراق بهادار به شمار می‌رفت. سرانجام با ایجاد زیرساخت‌های مناسب امکان خرید و فروش سهام از طریق کارگزاری‌های آنلاین فراهم شد و به این ترتیب گام بزرگی به سمت فراگیر شدن بورس اوراق بهادار در کشور برداشته شد.

برای فعالیت در این بازار نیاز به دو چیز است:

1- داشتن کد معاملاتی بورس که با ثبت‌نام در سامانه سجام این کد قابل دریافت است.

2- ثبت‌نام در یک کارگزاری آنلاین بورس اوراق بهادار به‌منظور فعالیت در بازار به‌صورت آنلاین

البته بازار بورس اوراق بهادار به دو دسته بازار اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود که تفاوت این دو بازار در قوانین حاکم بر آن‌ها است. معمولاً راهیابی شرکت‌های داوطلب برای فعالیت در بازار اولیه بورس اوراق بهادار نیازمند رعایت قوانین سخت‌گیرانه‌تری است. فعالیت بازار بورس اوراق بهادار نیز از روز شنبه تا چهارشنبه (به غیر از روزهای تعطیل رسمی) است.

معرفی فرابورس و نگاهی به کاربرد این بازار

در ادامه بحث از انواع بازار بورس در ایران، به فرابورس می‌رسیم. راهیابی شرکت‌ها به بورس اوراق بهادار نیازمند برخورداری از حداقل‌هایی از استاندارد شفافیت عملکرد و همچنین سودآوری است. اگر یک شرکت تمایل به عرضه سهام داشته باشد اما موفق به ارائه اسناد شفاف‌کننده کافی نباشد یا سودآوری آن به‌مراتب در مقایسه شرکت‌های فعال در بورس اوراق بهادار کمتر باشد، این شرکت باید در فرابورس به کار خود ادامه دهد. در فرابورس قوانین فعالیت شرکت‌ها نسبت به بورس اوراق بهادار راحت‌تر است.

بازار فرابورس در ایران بسیار جوان است و در سال 1388 فعالیت خود را آغاز کرده است. فرابورس به‌نوعی سکوی پرتاب شرکت‌هایی قلمداد می‌شود که می‌خواهند در بورس اوراق بهادار فعالیت کنند. این شرکت‌ها با ورود به فرابورس بخشی از مشکلات تأمین مالی خود را برطرف می‌کنند و در کنار آن تلاش می‌کنند تا با کسب استانداردهای مورد نیاز بورس اوراق بهادار به این بازار راه پیدا کنند.

دسته‌بندی بازار فرابورس

علاوه بر اینکه انواع بازار بورس در ایران به چهار دسته تقسیم می‌شود، هر کدام از این چهار دسته نیز زیرمجموعه‌هایی دارند که موجب می‌شود فعالیت آن‌ها سروشکل بهتری پیدا کند. در همین راستا فرابورس سه زیرمجموعه دارد که عبارتند از:‌

1- بازار اول: بازار اول به بازاری گفته می‌شود که دامنه نوسان سهم‌ها در طول یک روز در آن 5 درصد است. به این معنی که سهام یک شرکت در طول هر روز می‌تواند 5 درصد افزایش یا کاهش قیمت را تجربه کند. البته این اعداد ممکن است در مقاطعی با تصمیم شورای عالی بورس دستخوش تغییر شود. همچنین در بازار اول فرابورس حجم مبنایی برای معاملات تعیین نمی‌شود. منظور از حجم مبنا هم آن است که برای آنکه قیمت پایانی یک سهم در عدد خاصی تثبیت شود، باید حجم معاملات در آن قیمت از یک حداقلی عبور کند. لازم به ذکر است که عمده شرکت‌های فعال در فرابورس در بازار اولی قرار می‌گیرند.

مطابق قانون برای فعالیت در بازار اول فرابورس باید حداقل سرمایه شرکت 1 میلیارد تومان، حداقل سهام شناور 10 درصد و حداقل تعداد سهام‌داران 200 نفر باشد و 2 سال از زمان بهره‌برداری از شرکت سپری شده باشد.

2- بازار دوم: این بازار مختص شرکت‌های سهامی عام است که به‌تازگی تأسیس شده‌اند و قصد تأمین مالی برای فعالیت‌های خود را دارند. همچنین شرکت‌های زیان‌ده فرابورس و شرکت‌های سهامی خاصی که به دنبال جذب سرمایه بیشتر برای تبدیل‌شدن به سهامی عام هستند نیز در این بازار قرار می‌گیرند. همان‌طور که مشاهده می‌کنید این بازار در مقایسه با بازار اول فرابورس از شرکت‌های ضعیف‌تری تشکیل شده است.

مطابق قانون برای فعالیت در بازار دوم فرابورس باید حداقل سرمایه شرکت نیم میلیارد تومان، حداقل سهام شناور 5 درصد و 1 سال از زمان بهره‌برداری از شرکت سپری شده باشد.

3- بازار پایه: این بازار که تعداد شرکت‌های کمی در آن فعالیت می‌کند، به رنگ زرد، نارنجی و قرمز تقسیم می‌شود و دامنه نوسان در هریک از آن‌ها به ترتیب 3، 2 و 1 درصد است.

در حال حاضر روزها و ساعات کاری بازار فرابورس ایران نیز مشابه بازار بورس اوراق بهادار است.

با بورس کالا آشنا شوید

سومین بازار از انواع بازار بورس در ایران، بورس کالا نام دارد. این بازار محلی برای خرید و فروش سهام کالا‌های مختلف است. این بازار یک ظرفیت بسیار مناسب برای تولیدکنندگانی است که قصد دارند، محصولات خود را به طور مستقیم در بازار به مصرف‌کنندگان بفروشند. کالاهای متنوعی در حال حاضر در بورس کالا عرضه می‌شود و این ظرفیت وجود دارد که با عرضه برخی کالاهای دیگر در این بازار، هم به شفافیت در نظام توزیع کالا در کشور اضافه شود و هم محصولات به دست مصرف‌کننده واقعی با قیمت بازار برسد.

در حال حاضر انواع کالاهای خام و فرآوری نشده‌ای مانند فلزات (به‌خصوص فولاد)، زعفران، گندم، برنج و … در بورس کالا عرضه می‌شود. قوانین و مقررات نظارتی در بازار بورس کالا تصویب شده است تا به این ترتیب از حقوق تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان صیانت شود و اجازه شکل‌گیری بازار سیاه در بورس کالا داده نشود. تجربه عرضه محصولات مختلف در بورس کالا، تجربه مثبت و درخشانی بوده است و شفافیت به‌عنوان مهم‌ترین دستاورد این بازار در توزیع کالاهای مهم و حساس به شمار می‌رود.

قراردادهای مختلفی در این بازار قابل انعقاد است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

1- قرارداد نقدی

در این قرارداد، خریدار تمام مبلغ قرارداد به همراه کارمزد کارگزاری را در به‌صورت نقد پرداخت می‌کند و فروشنده باید حداکثر ظرف سه روز کالای خریداری شده را به او تحویل دهد.

2- قرارداد سلف

در این قرارداد تمام هزینه خرید کالا توسط خریدار پرداخت می‌گردد و در مقابل فروشنده متعهد می‌شود در تاریخ معینی کالا را به خریدار تحویل دهد که بر مبنای توافق بین طرفین تعیین می‌شود.

3- قرارداد نسیه

در این قرارداد کالا به‌صورت فوری به خریدار تحویل داده می‌شود و در مقابل او متعهد می‌شود که در سررسید معینی مبلغ خرید کالا را به فروشنده تحویل دهد.

4- قرارداد آتی

در این قرارداد فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمت مشخص بفروشد؛ در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین بخرد. برای این که هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند، باید مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین اولیه توسط هر دو مرجع قانونی پرداخت شود.

5- قرارداد سلف استاندارد

در این قرارداد مقدار معین از یک کالا مبتنی بر متن یک قرارداد در مهلت معینی باید به خریدار تحویل داده شود و تسویه حساب نیز مبتنی بر متن قرارداد صورت می‌گیرد.

6- قرارداد اختیار معامله

همان‌طور که از اسم این قرارداد مشخص است، در آن اختیار خرید یا فروش مقدار معینی از کالا به یک خریدار یا فروشنده اعطا می‌شود.

بورس انرژی چیست و چه کاربردی دارد؟‌

چهارمین نوع از انواع بازار بورس ایران، بورس انرژی نام دارد. بورس انرژی را می‌توان زیرمجموعه‌ای از بورس کالا نام‌گذاری کرد که در واقع در آن حامل‌های انرژی (نفت، گاز، برق و …) و برخی اوراق مبتنی بر آن‌ها خرید و فروش می‌شود. در بین انواع بازار بورس ایران، بورس انرژی جوان‌ترین بازار به شمار می‌رود که در سال 1391 کار خود را با هدف ایجاد شفافیت و همچنین نقدشوندگی بالا در عرضه حامل‌های انرژی آغاز کرد. فعالیت این بورس نقش مهمی در انحصار زدایی بازار انرژی ایران داشت و با توجه به منابع عظیم انرژی در ایران، نقش مهمی را در آیند بازارهای مالی کشور ایفا خواهد کرد.

انجام معاملات در بازار بورس انرژی شرایط خاص و ویژه‌ای دارد. برای مشتریان حقیقی محدودیت‌های زیادی در این بازار در نظر گرفته شده است و معمولاً فضای این بازار برای فعالان حقوقی و شرکت‌ها است.

کلام پایانی

در این مقاله با انواع بازار بورس در ایران آشنا شدیم. برای فعالیت در همه این بازارها باید ابتدا در سامانه سجام ثبت‌نام صورت بگیرد و پس از احراز هویت کد معاملاتی دریافت شود. سپس با ثبت‌نام در یک کارگزاری آنلاین، امکان فعالیت در بازار فراهم می‌شود. نکته مهم این است که فعالیت در انواع بازارهای بورس در ایران مختص طیف‌های خاصی از مردم است. همان‌طور که اشاره کردیم بخش اعظم فعالان بورس ایران در بورس اوراق بهادار و سپس فرابورس فعالیت می‌کنند.

آگاهی و شناخت کافی از بازارهای مالی شرط اول برای حضور در انواع بازار بورس در ایران به شمار می‌رود. ما در فینوتیپس در کنار شما هستیم تا قدم‌به‌قدم به سمت تبدیل‌شدن به یک معامله‌گر موفق حرکت کنیم. آموزش‌های فینوتیپس در کلاب‌هاوس را دنبال کنید تا از طریق گفتگو و تعامل با هم فعالیت در بازار بورس ایران را به‌خوبی یاد بگیریم. در کلاب‌هاوس به سوالات شما عزیزان نیز پاسخ می‌دهیم. فینوتیپس یک بستر نوآورانه برای آموزش فعالیت در بازارهای مالی است.