شاخص قیمت مصرف کننده (CPI) چیست؟

همیشه اخبار و حواشی زیادی پیرامون مسائل اقتصادی، تغییر قیمت‌ها، تورم، میزان امید به زندگی و … وجود دارد. کارشناسان و رسانه‌ها آمارهای متفاوتی از شاخص‌های اقتصادی ارائه می‌کنند. برای درک بهتر تحولات مالی و شناسایی شرایط اقتصادی باید معیارها و شاخص‌های این حوزه را شناخت. یکی از مهمترین معیارهای قضاوت اقتصادی، شاخص قیمت مصرف کنند یا شاخص CPI است.

این شاخص با نام تورم شناخته می‌شود و نحوه محاسبه آن دارای استانداردهای کشوری و جهانی است. افزایش این عدد می‌تواند نگران‌کننده است و کاهش آن نویدبخش روزهای خوب برای توسعه صنایع و پیشرفت کشور خواهد بود.

شاخص قیمت مصرف کننده چیست؟

شاخص قیمت مصرف کننده (Consumer Price Index) میانگین تغییر قیمت‌هایی است که مصرف‌کنندگان برای سبد کالا و خدمات در طول یک زمان معین پرداخت می‌کنند. معمولا این معیار را با نام تورم معرفی می‌کنند و با حروف CPI نمایش می‌دهند.

این شاخص یکی از معیارهای اصلی برای نشان دادن افزایش یا کاهش قدرت خرید مردم است و میزان تغییر قیمت‌ها را در یک نظام اقتصادی نشان می‌دهد. برای محاسبه CPI باید میانگین وزنی قیمت کالا و خدمات مد نظر قرار گیرد. همچنین ممکن است از میانگین پیراسته (trimmed mean) نیز در برخی از محاسبات استفاده شود.

این شاخص تغییر قیمت کالاهای مصرفی و خرد را محاسبه می‌کند و شامل پس‌اندازها و دارایی‌های مربوط به سرمایه‌گذاری نمی‌شود. همچنین درآمد‌هایی که از گردشگران کسب می‌شود نیز در این محاسبه قرار نمی‌گیرد.

انواع شاخص CPI

شاخص قیمت مصرف کننده پرکاربردترین شاخص سنجش اندازه تورم است. همچنین از این شاخص می‌توان برای سنجش اثربخشی سیاست‌های اقتصادی دولت و حکومت استفاده کرد. برخی از کشورها دو نوع شاخص CPI برای محاسبه دارند. CPI-W شاخص تغییرات قیمت برای مصرف کنندگانی است که جزو شاغلین و دارندگان کسب‌وکار محسوب می‌شوند و CPI-U معیاری برای با افرادی است که فقط مصرف‌کننده هستند.

متغیرهای شاخص قیمت مصرف کننده

معمولا افراد کارمند، خود اشتغال، بیکار، بی‌بضاعت و بازنشسته جزو جامعه آماری فاکتور قیمت مصرف کننده محاسبه می‌شوند. در زمان تعیین این افراد حتما محل سکونت آن‌ها مد نظر قرار می‌گیرد. معمولا سبد کالای مناطق محروم تفاوت بسیار زیادی با مناطق شهری و توسعه‌یافته دارد. از همین رو افزودن بخش محروم و دورافتاده سبب کاهش شاخص مصرف کننده می‌شود. این کار به نوعی خود فریبی است.

کالاها و خدمات مختلفی در محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده منظور می‌شوند. هر کشوری سبد کالای خاصی را برای محاسبه این معیار در نظر می‌گیرد اما طبق عرف بین‌المللی می‌توان هشت گروه کالا و خدمت را برای تعیین فاکتور قیمت مصرف کننده مد نظر قرار دارد.

مسکن، پوشاک، حمل و نقل، آموزش و ارتباطات، تفریح، خدمات پزشکی، غذا و نوشیدنی و سرویس‌های رفاهی جزو گروه‌های تعیین کننده در شاخص قیمت مصرف کننده هستند. جزئیات هر شاخص معمولا توس سازمان‌های آماری مشخص می‌شود.  

فاکتور قیمت مصرف کننده چه کمکی به ما می‌کند؟

شاخص قیمت مصرف‌کننده آگاهی افراد از تحولات اقتصادی را بالا می‌برد. برای مثال وقتی شاخص CPI دائما در حال رشد باشد، اعضای جامعه تمایل به سرمایه‌گذاری در بازارهای جهانی خواهند داشت تا دارایی‌های آن‌ها دچار افت ارزش نشود. در طرف مقابل اگر شاخص قیمت مصرف کننده ثبات قابل قبولی داشته باشد، ذخیره‌سازی سرمایه و خرج کردن بخش بالایی از درآمدها راحت‌تر خواهد بود.

بسیاری از دولت‌ها تمام تلاش‌های اقتصادی خود را صرف کاهش شاخص CPI می‌کنند. این شاخص نقش کلیدی در تعیین میزان خط فقر، سطح رفاه و حتی میزان امید به زندگی دارد. در نتیجه کشورهایی که شاخص قیمت مصرف کننده بالایی دارند معمولا به بحران‌های عمیق‌تری دچار می‌شوند. از همین رو بسیاری از جنگ‌های جدید کره زمین پیرامون تغییر شاخص CPI رخ می‌دهد. با افزایش این فاکتور، مشکلات بسیار زیادی در جامعه به وجود خواهد آمد.

شاخص قیمت مصرف کننده در ایران

در ایران شاخص CPI به دو بخش شهری و روستایی تقسیم می‌شود. برای جمع‌آوری داده در بخش شهری قیمت کالاها و خدمات در نقاط مختلف شهر و به صورت ماهانه در دسته‌های اصلی و فرعی مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای محاسبه شاخص بهای کالا و خدمات مصرفی خانوارها روستایی داده‌های ذکر شده از مناطق روستایی و غیرشهری جمع‌آوری خواهند شد. در نتیجه روش محاسبه یکسان است اما منابع جمع‌آوری داده متغیر خواهد بود. همچنین ممکن است تفاوت‌هایی میان سبد کالای روستایی و شهری وجود داشته باشد.

نحوه محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده در ایران

سال‌ها است که شاخص CPI در ایران مورد بررسی و محاسبه قرار می‌گیرد و معیاری برای قضاوت پیرامون بسیاری از مسائل اقتصادی است. برای اولین بار در سال ۱۳۱۵ شاخص قیمت مصرف کننده در ایران محاسبه شد. پس از چند سال معیارها و نحوه محاسبه این شاخص مورد بازنگری قرار گرفت و در سال ۱۳۳۸ نسخه کامل‌تر و جامع‌تری برای اندازه‌گیری مهیا شد. با توجه به تغییرات فرهنگ، عادات و پارامترهای مختلف جمعیت‌شناسی، در سال‌های 1348، 1353، 1361، 1369، 1383، 1390 و 1395 مجددا بازبینی‌هایی در محاسبه فاکتور قیمت مصرف کننده انجام شد.

در حال حاضر دوره بررسی این شاخص در ایران ماهانه است و قیمت‌های ابتدای و انتهای ماه با هم مقایسه می‌شود. ۷۹ شهر نمونه برای اندازه‌گیری مناطق شهری در ایران مشخص شده‌اند که نشان‌دهنده تغییرات قیمت را در ۳۱ استان کشور باشند. شاخص‌ها ابتدا برای هر شهر مشخص می‌شود و سپس شاخص هر استان به تفکیک محاسبه می‌شود. در نهایت با میانگین شاخص‌های استانی فاکتور قیمت مصرف کننده در کشور به دست می‌آید. بدیهی است که در زمان میانگین‌گیری از شاخص‌های استانی میزان جمعیت و اهمیت شهرها منظور می‌شود.

همان طور که ذکر شد طبقه‌بندی گروه‌های کالایی و خدماتی در کشورهای مختلف متفاوت است. همچنین هر گروه ضریب اهمیت خاصی دارد.

بر اساس طبقه‌بندی COICOP (طبقه‌بندی مصرف فردی بر اساس هدف) ۱۲ گروه اصلی برای کالا و خدمات وجود دارد. گروه مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها با ضریب اهمیت 37.05 مهمترین گروه برای محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده است. سپس گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها با ضریب اهمیت 25.51 مهمترین گروه کالایی برای مردم پنداشته می‌شود.

جایگاه سوم در این لیست متعلق به حمل و نقل با ضریب اهمیت ۸.۹ است. پس از این سه گروه، بهداشت و درمان، پوشاک و کفش، لوازم خانه، کالاها و خدمات متفرقه، ارتباطات، تفریح و امور فرهنگی، تحصیل، رستوران و هتل و در نهایت دخانیات قرار دارند.

هر یک از گروه‌ها نیز به زیرگروه‌هایی تقسیم می‌شود. برای مثال گروه مواد غذایی به زیر گروه‌های غلات و نان، گوشت، لبنیات و تخم پرندگان، میوه تازه و سبزی تازه تقسیم‌بندی می‌شود. این زیرگروه‌ها نیز درجات اهمیت مختلفی دارند که بسته به فرهنگ غذایی هر کشور تعیین خواهد شد.

جمع‌بندی

شاخص قیمت مصرف کننده یکی از مهمترین معیارهای تعیین وضعیت اقتصادی کشور است. این شاخص تغییرات قیمت را به طور مداوم بررسی می‌کند. افزایش این شاخص نشان‌دهنده بالا رفتن قیمت‌ها و نابسامانی اقتصادی است. در طرف مقابل کاهش یا ثبات این شاخص یک فاکتور امیدوارکننده برای اقتصاد هر کشوری محسوب می‌شود.

شاخص CPI با توجه به کالاهای اساسی و میزان اهمیت آن‌ها برای خانواده‌های شهری و روستایی محاسبه می‌شود. در ایران نیز طی سال‌های گذشته اعداد و ارقام متفاوتی برای این معیار ذکر شده است. متاسفانه در این مدت شاهد اوج گیری فاکتور قیمت مصرف کننده بوده‌ایم. کرونا، بحران‌های اقتصادی، منطقه‌ای و داخلی جزو مهمترین عوامل رشد این شاخص بوده‌اند.